Hij is geboren in 1967 in South Dakota, groeide op in Arizona en is thans professor Engels aan de Californische Stanford University. Fortune Smiles, dat in vertaling Als het lot lacht is getiteld, is zijn vierde boek, een bundeling van zes verhalen die op het eerste gezicht op ongeveer geen enkel vlak iets met elkaar gemeen hebben: sommige spelen zich af in het verleden, andere vandaag of in de redelijk nabije toekomst; in het ene verhaal is de plaats van handeling Zuid-Korea, in het andere Louisiana of Berlijn; er staan verhalen in het boek die in de ik-vorm zijn geschreven, en er zijn er die in de derde persoon uit de doeken worden gedaan; hier is de hoofdfiguur een zesentwintigjarige jongen, daar betreft het een oude man of een doodzieke vrouw.

En toch vallen de gelijkenissen tussen de verhalen veel meer op dan de verschillen. Toch is er zo veel gemeenschappelijks dat je zelfs zou kunnen stellen dat Johnson, zoals het natuurlijk hoort in een verhalenbundel en bij uitbreiding een oeuvre, elke keer hetzelfde vertelt. Dit 'hetzelfde' ligt dan ook reeds in de titel van het boek besloten.

Groots plan

Voor wie de bundel uit heeft - en vol nagenot zijn wonden likt - is het een uitgemaakte zaak: als het lot lacht, klinkt dat honend, snerend, bulderend, hooghartig, onverschillig of besmuikt, maar nooit ofte nimmer aangenaam. Sterker nog, enkel al het besef dat er zoiets als een lot bestaat, een lot dat eenieder gevangen houdt en waaraan niet valt te ontsnappen, drukt terneer en stemt hoogst moedeloos.

Bovendien vormen het lot en de almacht ervan vaak genoeg een alibi voor lafheid en het ontlopen van verantwoordelijkheid, zoals in het verhaal 'Anonieme orkanen'. Een zesentwintigjarige man wordt plots opgezadeld met het zoontje dat hij in de loop van een twee maanden geduurd hebbende relatie heeft verwekt bij iemand die nu naar de gevangenis moet. 'Het leven', weet hij ons te vertellen, 'is vol gebeurtenissen - die doen zich voor en je past je aan, je gaat aan de slag en laat het achter je. Maar op een bepaald moment, zoals wanneer je vriendin Marnie zegt dat ze zwanger is, besef je dat sommige gebeurtenissen in feite ontwikkelingen zijn. Je beseft dat er een groots plan is waar jij niet van afweet, en een ontwikkeling is een eerste stap in de nieuwe richting.'

Klinkt goed, en het is ongetwijfeld nog de waarheid ook. Maar dat de jongeman zelf, die zich zo onfortuinlijk weet de speelbal van het lot te zijn, op zijn beurt het lot van zijn zoontje wel degelijk in handen heeft, schijnt hij niet te beseffen, en als hij zich naar het einde van het verhaal toe genoopt ziet om het kind 'aan zijn lot over te laten', zoals dat heet, weet je als lezer niet welk van je beide gevoelens tegenover de jongeman het grootst is: weerzin of medelijden.

Medelijden is ook de emotie, uiteraard, die wordt opgeroepen door de vrouwen wie, zowel in het verhaal 'Nirvana' als in 'Interessante feiten', het droeve lot beschoren is om ernstig ziek te zijn. En toch is ook dit medelijden verre van zuiver: de ene vrouw is behalve (misschien) stervende tevens goeddeels verlamd en suïcidaal, maar daarnaast egoïstisch genoeg om nog een kind op de wereld te willen zetten, de andere, borstenloos ten gevolge van kanker, zeurt zich klaar voor de dood en verlustigt zich in de belofte van haar echtgenoot dat als zij sterft, hij zich met medeneming van hun kinderen en de hond eveneens van kant zal maken. 'Binnen in me smelt iets. Dat soort praatjes, daar leef ik op.'

En wat te denken van de hoofdfiguur in 'Dark Meadow', die de pech heeft gehad dat hij als kind misbruikt is en bijgevolg nu zelf worstelt met een geaardheid die hij begrijpelijkerwijze verfoeit en maar nauwelijks de baas kan? Wat als het 'groots plan' op een bepaald moment pedofiele neigingen voor je in petto heeft? 'Maar hoe zit het met degenen die zo worden gemaakt?' vraagt hij zich af omtrent zichzelf. 'Hebben die ook een keus? Kunnen die nog steeds kiezen?' Dat kan, ja, dat lijkt te kunnen, en het verhaal kent het treurigste happy end uit de geschiedenis van de wereldliteratuur. Er is, lezen wij, 'niets moois aan een parel zaad die in het maanlicht op een roos valt'. Hij heeft zich dan ook in de buitenlucht - binnen liggen twee buurmeisjes te slapen - bevredigd met slechts één enkel doel voor ogen: 'Het heeft niets met genot te maken, het heeft te maken met veiligheid, prikkelbeheersing en zelfverzorging. Ik doe het voor de meisjes.'

Rockgoden

Ook de andere seksscènes in de bundel getuigen van wat zonder meer het lot van alle mensen is, namelijk eenzaamheid. Nadat haar echtgenoot gezwicht is voor haar kinderwens huilt de van schouder tot teen verlamde vrouw uit 'Nirvana' zich een weg doorheen de geslachtsdaad - zelfs de muziek van Kurt Cobain op haar hoofdtelefoon kan haar niet troosten. Ook de voormalige Stasi-gevangenisdirecteur in 'George Orwell was een vriend van me' had een vrouw die soelaas zocht bij een verre rockgod. 'Mick Jagger begrijpt me', herinnert hij zich dat zij ooit zei. 'Hij snapt wie ik ben.' Wat hij zich ook herinnert: dat hij uitsluitend gemeenschap met haar placht te hebben als zij zich uit zichzelf weg gedronken had en ze lag te slapen op de diepste bodem van haar roes.

Het is een kwalijk heerschap, deze man, met stip de grootste smeerlap die in de bundel valt aan te treffen. En toch - en dit bewijst het grote schrijverschap van de literaire reus Adam Johnson - grenst ook de weerzin die híj wekt aan een vorm van medelijden. Verwerpelijk genoeg toont hij geen enkel berouw over alle misdaden die onder zijn bewind in een Oost-Berlijnse gevangenis hebben plaatsgevonden, hij ontkent alles en speelt - of voelt zich - de vermoorde onschuld, je kunt geen goed woord over hem zeggen, en het hele verhaal lang zat ik mij desalniettemin af te vragen of het aan mij lag dat ik hem niet onsympathiek vond. Ik had geen enkele reden om hem sympathiek te vinden, en toch leefde ik met hem mee als was hij de laatste mens op aarde.

We zijn allemaal nog veel eenzamer dan zelfs de grootste pessimisten denken, en Als het lot lacht van Adam Johnson is een buitengewoon ontregelende aanrader.

CHRISTOPHE VEKEMAN ■

Verberg tekst

Een beperkte navraag in mijn omgeving leerde me onlangs dat de Amerikaan Adam Johnson hier nog geen gevestigde literaire waarde is. Zelfs niet bij een paar vrienden die het aandurven af en toe een boek te kopen. Misschien heb ik gewoon de verkeerde vrienden. Of de verkeerde marktonderzoeksmethode. Wellicht beide. Maar mijn zendelingendrang wint het dan toch van de berusting. Adam Johnson, herhaal ik met klem, in de VS wereldbekend. Won enkele jaren geleden nog de Pulitzer voor zijn indrukwekkende roman over Noord-Korea, Gestolen leven. Publiceerde onlangs een prachtige verhalenbundel die bekroond werd met die andere koploper in het Amerikaanse literaire prijzencircus, de National Book Award. En als kers op de taart: die bundel is nu in de vertaling beschikbaar.

De oorspronkelijke titel van de bundel is Fortune smiles en de Nederlandse vertaling daarvan, Als het lot lacht, voelt in vergelijking daarmee wat oncomfortabel aan. Je hoort de diepe horrorlach al galmen door de hoofdstukken, als voorbode van goedkoop sentiment en effectbejag. De beheersing van Johnson over zijn materiaal is absoluut en van een hogere orde, in stijl en in opbouw.

Stasi

Adam Johnson plaatst zijn personages in gruwelijke situaties of zadelt ze op met gruwelijke karakters. Doordat ze verteld worden vanuit het perspectief van die rare personages krijgen de verhalen vaak eerst iets unheimlichs, en geeft de gruwel zich maar gaandeweg bloot. Waardoor de lezer veel dieper wordt getroffen. Zo beschrijft Johnson in een van de verhalen een oudere Duitse man met wie eerst weinig aan de hand lijkt, al is er een verdwenen vrouw in het spel en zijn er vreemde brieven die je niet meteen kunt plaatsen. De man wandelt gewoon met zijn hond - wat moet je anders na je pensioen? Maar gaandeweg wordt zijn woordgebruik beklemmend, hij observeert op een bizarre manier, je voelt meer en meer dat zijn sereniteit wankelt, en zijn zakelijke toon begint te haperen. Dan wordt duidelijk dat de man niet zomaar een functionaris was, maar wel de gewezen leider van een Stasi-gevangenis, en dat hij zijn gruwelijke verleden niet recht in de ogen durft te kijken. In de plaats daarvan minimaliseert hij het leed van zijn slachtoffers. Johnson duwt de oude man in een situatie waarin hij moet spartelen om de schijn op te houden - en hoe harder hij spartelt, hoe tragischer het wordt. Zo krijgt het verhaal iets troostends, het suggereert dat een misdadiger uiteindelijk niet kan ontsnappen aan zijn eigen daden, dat het lot wraak neemt voor zijn slachtoffers. Dit is gewoon een verhaal over wat het is om mens te zijn.

Poëzie

De Noord-Koreaanse setting van het laatste verhaal lijkt een weggevertje. De lezer legt intuïtief de link met de gruwel van sereen glimlachende leiders met hangwangen die zonder verpinken hun familieleden executeren. Maar ook hier ontwikkelt Johnson een verhaal dat tegelijk wonderbaarlijk poëtisch en tragisch eindigt. Wanneer hij in een ander verhaal vertelt over een vrouw met kanker die niet weet wat ze moet denken van haar man en haar wankele leven, laat hij haar houvast zoeken in interessante wijsheden, hoewel ze ook weet dat de twijg waaraan ze zich zo vastklampt flinterdun is. In het universum van Johnson is poëzie voor mensen meestal slechts een strategie om de schijn op te houden dat ze de ellende in hun leven ook een positieve betekenis kunnen geven. Zijn verhalen zijn fundamenteel gitzwart, desalniettemin bieden ze de troost van de herkenbaarheid.

De zes verhalen in Als het lot lacht beschrijven evenzoveel worstelingen met het leven. De leeuw op de kaft slaat nergens op. Het had een slang moeten zijn, die eerst ritselt, dan sist, zichtbaar wordt en toeslaat. Dit zijn verhalen met een giftand, je weet alleen niet of het gif dodelijk zal zijn. Die inherente twijfel over ons bestaan heeft Johnson zes keer indrukwekkend vormgegeven.

Vertaald door Miebeth van Horn, Signatuur, 272 blz.

De auteur: bekroonde Amerikaan, die bekend is van Gestolen leven, een roman over Noord-Korea.

Het boek: zes verhalen over de twijfel in ons bestaan, van een Stasileider tot een kankerpatiënt.

ONS OORDEEL: indrukwekkend.

Verberg tekst

Voor deze verhalenbundel kreeg Adam Johnson (1967) de National Book Award 2015, de hoogste literaire prijs in de VS. In 2013 kreeg hij de Pulitzer Prize voor zijn roman ‘Gestolen leven’. Johnson beschrijft de werkelijkheid vanuit onalledaagse perspectieven en verrast de lezer met originele, vaak heftige scènes. Geworteld in de Amerikaanse traditie van het korte verhaal beschrijft Johnson thema’s die je in Amerikaanse verhalen zelden tegenkomt: wetenschap, techniek, politiek. In zijn exploratie van het menselijk hart zoekt Johnson naar conflicterende invalshoeken. Een vrouw met kanker vraagt zich af hoe lang het zal duren voor haar man een nieuwe relatie begint na haar dood. Een pedofiele computerprogrammeur, die lijdt onder zijn lustgevoelens, mailt de code van een kinderpornonetwerk naar een rechercheur van zedenzaken. De verhalen staan strak van de morele dilemma’s die de personages innerlijk verscheuren. Daarbij ontstaat uit de loop van gebeurtenissen als vanzelf een humor in gradaties van komisch tot cynisch. Johnsons trefzekere schrijfstijl heeft iets overrompelends: prachtig proza! Verberg tekst